Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie. Studia wyrazowe. Część 2
Loading...
Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie 2 - int.pdf (6.25 MB)
Date
2021
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Uniwersytet Warszawski - Wydział Polonistyki - Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej
Abstract
Polish-East Slavonic Borderland Word Studies. Part 2 continues reflections on Polish-Slavonic loans, references and parallels on a language borderland which were made in Part 1. Specific word units were used as a basis for the discussion of ways of interpreting terms appearing at the crossroads of languages. In their selection, the authors have focused primarily on examples that require additions and modifications to earlier studies, especially the justification of whether there are indeed reasons for accepting a loanword or whether it should be rejected. It turns out that we are often confronted with examples which are not easy to determine. To consider a word to be a borrowing, a number of factors must be taken into account. These include foreign formal elements, the geography of the word in dialects and its history. Formal features, which should be deemed conclusive, include: - pleophonic forms, e.g. chołodziec ‘meat jelly’; połonik, opołonik ‘ladle’; - forms containing h corresponding to Polish g, e.g. czuhun, czyhun ‘cast-iron’; drahle, dryhle ‘meat jelly’, huba, hubka bot. ‘tree fungus’; - oral vowel u in place of old-Slavonic ǫ, e.g. dubas ‘river vessel’, niezabudka ‘forget-me-not’; - vowels a, e in place of old-Slavonic *ę, e.g. dziaha (*dęga), dziażka ‘trouser belt’; kipiatok ‘boiling water’; - East-Slavonic development of sonants, e.g. bołtać ‘stir’, bołtun ‘gone-over egg’ instead of Polish bełtać; korcić ‘vex’, ‘tease’; - consonant r in place of primary ŕ, e.g. brechać ‘bark’ vs. Polish dial. brzechać; prynuka ‘inviting’, ‘encouragement’, ‘popędzanie’ vs. Polish przynuka; - East-Slavonic development of yers, e.g. χaberok ‘blue wildflower, Centaurea cyanus L.’; - East-Slavonic development of old-Slavonic *dj into č, e.g. kaczać ‘roll, reel, upturn’ and derivatives kaczała ‘plaited scourge’, kaczałka, less often kaczałek, kaczałko, kaczało ‘all kinds of disks and rollers’; - consonant ď, e.g. boďak, bodiak ‘thistle’; haďuga, haďuka; - Ukrainian shift of ě into i, e.g. ciłuszka, cyłuszka ‘first or last slice of a loaf of bread’; čułuw’ičyk, čłoičok ‘pupil in the eye’; - Ukrainian hard pronunciation of consonants, e.g. mizynek, nezabudka. Sometimes there are contradictions between the formal criteria and the territorial range, when the phonetic form indicates a Ruthenian influence, while the range of these forms in the dialects argues strongly for their native character. In the case of occurrence at the borderland, often contiguous, of forms having native and foreign formal features, it is sometimes difficult to determine the type of influence. The forms with foreign features should obviously be attributed to the influence of Ruthenian languages, while their theoretically Polish formal equivalents may be either relics of old names or Polonised lexical loans. At times it is difficult to resolve this matter unequivocally. Ruthenian mediation is clear in the adoption of loans from oriental languages, with which Polish had limited direct contact. This is visible in the case of words such as chum, czyhun ‘cast-iron’, ‘cast-iron pot’; kaban ‘hog’, kabanina ‘pork’, later ‘worse kind of meat’; kaczan, koczan ‘cabbage core’, ‘ear of corn’; kindziuk ‘belly, stomach’, ‘a kind of cold meat’; kociuba ‘poker’, ‘cane’; łoszak ‘calf’, later łoszę, also łoszątko, łoszaczek, łoszyca; tarakan ‘cockroach’; perhaps kułak ‘fist’. The most noteworthy of these are the words which now have a similar range in Polish dialects to that of East Slavonic loans, while the allusions to Slavic or derived place names indicate that they were known in Polish much earlier and had a much wider range. This, however, decreased with time as a result of the withdrawal of these archaisms to the periphery. Besides, in today's perception they are often considered alien. The multilateral and multifaceted analysis of selected words from the Polish-Eastern Slavic borderland leads to the conclusion that despite the collection of voluminous reference material, it is sometimes impossible to decide whether we are dealing with a loanword or the preservation of a relic of an old community.Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie studia wyrazowe. Część 2 to kontynuacja rozważań na temat zapożyczeń i nawiązań, paraleli polsko-słowiańskich na pograniczu językowym, zawartych w części pierwszej. Na podstawie konkretnych jednostek wyrazowych omówiono sposoby interpretacji wyrazów pojawiających się na styku języków. W wyborze tym autorzy skoncentrowali się przede wszystkim na przykładach wymagających uzupełnień i modyfikacji w dotychczasowych opracowaniach, a zwłaszcza na uzasadnieniu, czy rzeczywiście są powody do przyjmowania pożyczki, czy może ją trzeba zanegować. Okazuje się, że często mamy do czynienia z przykładami, gdzie rozstrzygnięcie nie jest tu łatwe. Przy uznawaniu jakiegoś wyrazu za zapożyczony decyduje wiele czynników, jak obce elementy formalne, a także geografia wyrazu w gwarach i jego historia. Za decydujące należy uznać cechy formalne. Należą tu: - formy z pełnogłosem, jak np. chołodziec ‘galareta mięsna’; połonik, opołonik ‘warząchew’, ‘łyżka wazowa’; - formy z h odpowiadające pol. g, np. czuhun, czyhun ‘żeliwo’; drahle, dryhle ‘galareta z mięsa’, huba, hubka bot. ‘grzyb na drzewach’; - samogłoska ustna u na miejscu psł. ǫ, np., dubas ‘statek rzeczny’, niezabudka ‘niezapominajka’; - samogłoski a, e na miejscu psł. *ę, np. dziaha (*dęga), dziażka ‘pasek do spodni’; kipiatok ‘wrzątek’; - wschodniosłowiański rozwój sonantów, np. bołtać ‘bełtać’, bołtun ‘zepsute jajko’ zamiast pol. bełtać; korcić ‘trapić’, ‘kusić’; - spółgłoska r na miejscu pierwotnego ŕ, np. brechać ‘szczekać’ wobec pol. dial. brzechać; prynuka ‘zapraszanie’, ‘zachęta’, ‘popędzanie’ wobec pol. przynuka; - wschodniosłowiański rozwój jerów, np. χaberok ‘chaber bławatek, Centaurea cyanus L.’; - wschodniosłowiański rozwój psł. *dj w č, np. kaczać ’taczać, tarzać, przewracać’ i pochodne kaczała ‘pleciony bicz’, kaczałka, rzadziej kaczałek, kaczałko, kaczało ‘wszelkiego rodzaju krążki i wałki’; - spółgłoska ď, np. boďak, bodiak ‘oset’; haďuga, haďuka; - ukraińskie przejście ě w i, np. ciłuszka, cyłuszka ‘pierwsza lub ostatnia kromka z chleba’; čułuw’ičyk, čłoičok ‘źrenica’; - ukraińska twarda wymowa spółgłosek, np. mizynek, nezabudka. Nieraz dochodzi do sprzeczności między kryteriami formalnymi a zasięgiem terytorialnym, kiedy postać fonetyczna wskazuje na wpływ ruski, a zasięg tych form w gwarach zdecydowanie przemawia za ich rodzimością. W wypadku występowania, często obocznego, na pograniczu form mających rodzime i obce cechy formalne, trudno nieraz określić rodzaj wpływu. Formy z cechami obcymi oczywiście należy przypisać wpływom języków ruskich, natomiast ich formalne odpowiedniki teoretycznie polskie mogą stanowić zarówno relikty dawnych nazw, jak i polonizację pożyczek leksykalnych. Nieraz zresztą trudno o jednoznaczne rozstrzygnięcie. Jasne jest pośrednictwo ruskie przy przejmowaniu pożyczek z języków orientalnych, z którymi polszczyzna miała ograniczony kontakt bezpośredni, jak w wypadku wyrazów czuhun, czyhun ‘żeliwo’, ‘garnek żeliwny’; kaban ‘wieprz’, kabanina ‘wieprzowina’, wtórnie ‘gorszy gatunek mięsa’; kaczan, koczan ‘głąb kapusty’, ‘kolba kukurydzy’; kindziuk ‘żołądek, brzuch’, ‘rodzaj wędliny’; kociuba ‘ożóg, pogrzebacz’, ‘laska’; łoszak ‘źrebię’, później łoszę, też łoszątko, łoszaczek, łoszyca; tarakan ‘karaluch’; może kułak ‘pięść’. Na szczególną uwagę zasługują wyrazy, które obecnie w gwarach polskich mają zasięgi podobne do pożyczek wschodniosłowiańskich, natomiast nawiązania ogólnosłowiańskie lub pochodne od nich nazwy miejscowe świadczą, że były one znane w języku polskim znacznie wcześniej i miały znacznie szersze zasięgi, które z czasem jednak uległy znacznemu skurczeniu w wyniku wycofywania się tych archaizmów na peryferie. Zresztą w dzisiejszym odczuciu często uważane są za obce. Wielostronna i wieloaspektowa analiza wybranych wyrazów z pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego prowadzi do konkluzji, że mimo zgromadzenia bogatych materiałów nieraz nie sposób rozstrzygnąć, czy mamy do czynienia z pożyczką, czy z zachowaniem reliktu dawnej wspólnoty.